Farklı Stres Biçimleri

Stres yönetimi anlaşılması zor ve oldukça karmaşık olabilir, çünkü birbirinden farklı stres biçimleri vardır: Akut stres, episodik akut stres ve kronik stres. Hepsi kendine özgü niteliklere, belirtilere, süreçlere ve tedavi şekillerine sahiptir. Şimdi her birini tek tek inceleyelim.

Akut Stres

Yakın geçmişteki baskılar ve isteklerle, yakın gelecekte oluşması beklenen baskı ve isteklerin doğurduğu akut stres, en yaygın stres biçimidir. Küçük dozlardaki akut stres, heyecan verici ve uyarıcı olabilir ama fazlası çok yorucudur. Zorlu bir eğimden aşağıya kayakla inmek sabahın erken saatlerinde insanı canlandırırken, akşamüstü geç vakit aynı yerde gerçekleştirilen kayak zor ve yorucu gelir. Kayarken sınırlarınızı zorlamak düşmenize hatta kemiklerinizi kırmanıza neden olabilir. Aynı şekilde, kısa-dönem stresleri abartılı biçimde yaşamak, psikolojik sıkıntılara, gerginliğin neden olduğu gibi başağrılarına, mide bulantılarına v.s. de yol açabilir.

Akut stresin belirtileri çoğu kişi tarafından bilinmektedir. Bu, insanın yaşamında ters giden şeylerin biraraya toplandığı bir kirli çamaşırlar listesidir. Tamponu çökerten bir araba kazası, önemli bir kontratın kaybolması, zamanında yetişmesi gereken görevler, çocuğun okuldaki rutin sorunları v.s.

Kısa süreli olduğundan, akut stresin uzun-süreli stresler gibi büyük boyutlu zararlar verecek zamanı yoktur. Akut stresin en yaygın belirtileri:

Duygusal sorunlar – öfke ve sinirlilik, endişe, depresyon: yani başlıca üç stres duygusu;
Kas sorunları: gerginliğin neden olduğu başağrıları, sırt ağrısı, çene ağrısı ve kas, tendon ve bağ dokusu sorunlarına neden olan kas gerilmeleri;
Mide ve bağırsak sorunları: mide ekşimesi, mide asidi, gaz, ishal, kabızlık ve tahriş olmuş bağırsak belirtileri;
Geçici ve kısa süreli aşırı heyecanların neden olduğu, kan basıncında yükselme, hızlı kalp atışları, terlemiş avuç içleri, çarpıntı, baş dönmesi, migren, soğuk el ve ayaklar, nefes darlığı ve göğüs ağrısı.

Akut stres herkesin yaşamına girebilir ama tedavi edilebilir ve kontrol altına alınabilir.

Episodik Akut Stres

Bazıları akut stresi sık sık yaşar. Bu kişilerin yaşamları öylesine düzensizdir ki, tam bir kaos ve bunalım örnekleridirler. Sürekli koşuşturma halindedirler ama her yere geç kalırlar. Yaşamlarında ters gidebilecek her şey ters gider. Çok fazla görev yüklenirler, her tarakta bezleri vardır ama üzerlerindeki bu bir dolu baskı ve talebi bir türlü organize edemezler. Sürekli olarak akut stresin pençesindedirler.

Akut stres reaksiyonları gösteren kişilerin aşırı duyarlı, öfkeli, sinirli, endişeli ve gergin olmaları doğaldır. Çoğunukla kendilerini, “asabi enerjiye sahip” olarak tanımlarlar. Sürekli telaşlıdırlar, kaba ve ters olmaya eğilimlidirler. Bazen bu sinirlilikleri saldırgan bir tutuma dönüşebilir. Diğerleri bu davranışlarına gerçekten düşmanca cevap vermeye başladığında ise insanlarla olan ilişkileri gittikçe kötüleşmeye başlar. İşyeri onlar için stresli ve dayanılmaz bir hâl alır.

Kardiyolog Meter Friedman ile Ray Rosenman’ın “A tipi” diye tanımladıkları, kalp hastalıklarına meyilli kişilerin özellikleri, aşırı episodik akut stres belirtilerine sahip olanlarınkiyle büyük benzerlikler gösteriyor. “A tipi” kişiler, aşırı rekabet güdüsüne sahip, saldırgan, sabırsız olmalarının yanısıra, sürekli sinir bozucu bir telaş içindedirler. Ayrıca olaylardan bağımsız olarak varlığını koruyan ama son derece akılcı çerçevelere oturtulmuş saldırgan ve düşmanca bir tutum ile kemikleşmiş bir güvensizlik hissi hakimdir. Bu karakter özelliklerinin, “A tipi” kişilerde sık akut stres vakaları oluşturduğu gözlemlenmiştir. Friedman ve Rosenman, “A tipleri”nin, tam ters bir davranış modeli sergileyen “B tipleri”ne göre çok daha fazla koroner kalp yetmezliği yaşadığını fark etmişlerdir.

Episodik akut stresin bir başka türü de bitmek bilmeyen endişeden kaynaklanmaktadır. Endişekolikler büyük bir karamsarlıkla, her köşebaşından ve her olaydan bir felaket çıkmasını beklerler. Onlar için dünya her an tehlikeli olaylara gebe, tehlikeli, iyilikleri ödüllendirmeyen, cezalandırıcı bir yerdir. Bu felaket habercileri aynı zamanda aşırı hassas ve gergin olmaya meyillidirler ama öfkeli ve saldırgan olmaktan çok endişeli ve depresif bir ruh halleri vardır.

Episodik akut stresin belirtileri, uzun süreli aşırı uyarılma belirtileridir: İnatçı başağrıları, migren, yüksek tansiyon, çene ağrıları ve kalp hastalıkları gibi. Episodik akut stresin tedavisi, farklı seviyelerdeki müdahaleleri gerektirir. Bu da genellikle aylar süren profesyonel yardım anlamına gelir.

Çoğunlukla yaşam biçimi ve karakterler o kadar kemikleşmiş ve rutin hale gelmişlerdir ki, kişiler hayatlarını yürütme biçimleri hakkında en ufak bir yanlış bile görmezler. Sıkıntı ve üzüntülerinin suçunu başkalarına ve dış olaylara yıkarlar. Genellikle yaşam biçimlerini, başkalarıyla olan ilişkilerini ve dünyayı algılayış tarzlarını, kim ve ne olduklarının birer parçası olarak görürler. Hastalar, değişime şiddetle karşı çıkarlar. Yalnızca acıdan ve sıkıntılarının neden olduğu rahatsızlıklardan kurtulma vaadi onları tedaviye ikna edebilir.

Kronik Stres

Akut stres heyecan verici ve uyarıcı olabilirken, kronik stres kesinlikle bu özelliklere sahip değildir. Bu insanları günden güne eriten eziyet verici bir stres türüdür. Kronik stres bedenleri, zihinleri ve yaşamları mahveder. Bu uzun süreli yıpranmalar insana büyük zararlar verir. Bu, yoksulluğun, sorunlu ailelerin, mutsuz evliliklerin ve istenmeyen işlerin stresidir.

Kronik stres, kişinin içinde bulunduğu perişan durumdan hiç bir çıkış yolu bulmadığı anda ortaya çıkar. Hiç bitmeyecekmiş gibi gelen zamanlardaki, şiddetli baskı ve gereksinimlerin stresidir. Umut görmeyen kişi sonunda çözüm aramaktan vazgeçer.

Bazı kronik stresler, çocukluktan gelen ve özümsenerek zihinde sonsuza dek kalan travmatik deneyimlerden kaynaklanır. Bazı deneyimler kişiliği derinden etkiler. Böylelikle doğan bir dünyaya bakış açısı ya da inanç sistemi (örneğin, dünya tehlikeli bir yerdir, insanlar senin sahtekar olduğunu anlayacaklar, her zaman mükemmel olmalısın gibi), kişiyi sonsuz bir strese sokar. Kişiliğin ya da kemikleşmiş görüş ve inançların yeniden oluşturulması söz konusu olduğunda, iyileşme süreci genellikle profesyonel yardımla birlikte etkin bir iç hesaplaşmayı da gerektirir.

Kronik stresin en kötü yanı insanların buna alışmasıdır. Onun varlığını tamamen unuturlar. İnsanlar akut stresin hemen farkına varırlar çünkü bu yeni bir durumdur ama kronik stres eski, alışılmış ve bazen de rahat geldiğinden tamamen görmezden gelinir.

Kronik stres, intihar, tecavüz (saldırı), kalp krizi, felç hatta bazen kanser şekline bürünerek ölümlere neden olur. Kişi artık ölümcül sona doğru ilerlemektedir. Fiziksel ve zihinsel kaynaklar, uzun süreli yıpranmadan dolayı tüketildiklerinden, kronik stres belirtilerinin tedavisi oldukça güç hale gelir; bu nedenle geniş kapsamlı bir tıbbi yardımın yanı sıra davranış tedavisi ve stres yönetimi gereksimi ortaya çıkabilir.

Kaynak: Lyle H. Miller, Ph.D. ve Alma Dell Smith, Ph.D., “The Stress Solution” adlı kitaplarından alıntıdır.Akut Stres