Psikoloji Konuları

Madde kullanımı ve bağımlılık çağımızın en büyük tehditlerinden birini oluşturmaya başlamıştır. Amerika ve Avrupa’da yaygınlığı ciddi boyutlara varmış ve önlemi alınmaya başlanmıştır ama maalesef ülkemizde de gitgide yaygınlaşan bu tehlike gençlerimizi çok olumsuz bir şekilde etkilemektedir. Bu yüzden de bu konuda bilgi sahibi olmak madde bağımlılığını önleme ya da tedavi etme açısından çok önemlidir. Madde bağımlılığı toplum için sosyal, ekonomik, psikolojik bir çok problemi de beraberinde getirir. Bu konu bir tabu olarak görüldüğü ve fazla konuşulmadığı için de zamanında fark edilememekte, gençler bilgilendirilememekte ve yardımcı olunmakta vakit kaybedilmektedir.

Madde bağımlılığıyla ilgili birçok rivayet vardır. Bunların doğrularının bilinmesi ve yanlışların düzeltilmesi için bu konunun konuşulması ve insanların bilgilendirilmesi gereklidir. Örneğin uyuşturucu kullanan gençlerin çoğu uyuşturucu kullanmaya devam eder veya yetişkinlik dönemlerinde uyuşturucu bağımlısı haline gelir demek tamamen doğru değildir ama gençlikte uyuşturucu kullanımı çok büyük risk taşır ya da uyuşturucu kullananlar çok zayıf iradeli, depresif ve korkulur insanlardır demek yanlıştır. Bağımlılık en başta fiziksel bir hastalıktır ve kişiyi etkileyen psikolojik faktörlerin bilinmesi de önemlidir. Her ne kadar yasal olsalar da tütün ve alkol de bağımlılık yapan ve kişiye zarar veren maddelerden en önemlileridir. Hatta belki kültürümüzün içine doğal bir şey olarak işlediği için de zararları çoğu zaman gözardı edilmektedir. Maddenin kötüye kullanımının çok küçük derecelerinin bile (örneğin alkol, marihuana, ve uçucular) olumsuz sonuçları olabilmektedir. Uyuşturucu kullanımı ve bağımlılığından hayat alanları içinde en çok etkilenenler, tipik bir şekilde okul ve ilişkiler özellikle de aile ilişkileridir.

Gencin uyuşturucuya ilgisinin arttığının işaret eden önemli şey uyuşturucu kullanımının gencin günlük hayatının bir parçası haline gelmesidir. Uyuşturucuyla haşır neşir olmak önceden önemli olan faaliyetleri, hobileri, ilgi alanlarını ortadan kaldırır ve gencin kendi hakkındaki düşünce ve duygularını çarpıtır. Çoğu zaman arkadaş grupları değişebilir (kişi madde kullanımını destekleyen ve ona madde sağlayan kişilerle beraber olmayı tercih etmeye başlar) ve aile ilişkileri daha mesafeli, iletişimsiz ve çatışmalı hale gelebilir.

Kullanılan maddeler çok çeşitli olmakla beraber ülkemizde en çok kullanılan maddeler sigara, esrar (marihuana), uçucu maddeler (tiner, bally vs.), eroin, kokain ve haplardır. Özellikle sigaraya başlama yaşı çok düşmüş ve genç kesimde çok yaygınlaşmıştır. Yapılan araştırmalarda sigaranın ileride diğer maddelerin kullanımında bir geçiş yolu olabileceği gösterilmiştir. Bağımlılık bir süreçtir. Madde kullanan kişi git gide kullanım sıklığını arttırmakta, eskiden etkisini hissettiği dozu yavaş yavaş az bulmakta ve arttırmakta ve madde kullanımını bıraktığı zaman ciddi yoksunluk belirtileri hissetmeye başlamaktadır. Kimi maddelerde bağımlılık zamanla geliştiği gibi kokain, eroin ya da ecstacy gibi maddeler kişinin bünyesine göre ilk seferde bile bağımlılık yapma riski taşır. Gençlikte madde kullanımının süregelme durumu gencin çevresinde veya kendisiyle ilgili problemler olduğunu ve derhal ele alınması gerekliliğine işaret eder.

Gençlerde maddenin kötüye kullanımına ne sebep olur?

Gençlik madde bağımlılığı problemlerinin tek bir sebebi yoktur. Madde bağımlılığı zamanla gelişir. Birden patlayan bir kullanım veya bağımlılık şeklinde başlamaz. Bir gençte madde kullanımı problemlerinin gelişmesinde değişik bir takım yollar vardır. Merak etmek ve arkadaş baskısı gençleri madde kullanımına iten en önemli faktörlerdir.

Gençlerde madde kötüye kullanımı problemlerinin gelişmesine yol açan bazı etkenler şunlardır:

• Yetersiz ya da çok aşırı ebeveyn gözetimi ve ikazı
• Düzensiz ve fazlasıyla ciddi disiplin
• Ebeveyn ve çocuk arasında iletişim ve anlayış eksikliği
• Madde  kullanımına karşı kurallar ve beklentilerin yetersiz tanımlanması, yetersiz ifade edilmesi ve bu konuda yeterli bilgi sahibi olunmamasıdır
• Aile çatışması, aile içi şiddet
• Gencin alkol ve madde kullanımını destekleyen ebeveyn tutumu, ebeveyn alkolizmi veya madde kullanımı
• Genetik yatkınlık
• Çocuk/genç cinsel ve/veya fiziksel istismarı ve ihmali
• Gencin yaşadığı ve çözümlenmemiş travma
• Arkadaş grubu baskısı, grubun dışında kalma hissi, "hayır" diyememek
• Yüksek heyecan arayışı
• Dürtüsel hareket etme
• Psikolojik sıkıntı ve problemler
• Duygusal dengeyi sağlamakta zorlanma
• Akranlarının yaygın olarak kullandığı algısı
• Kullanmanın az zararlı olduğunun algılanması
• Merak

Yardım gerektiğini nasıl anlarsınız?

Bağımlılığın gelişmesi zaman alır, bu bir süreçtir. Bu yüzden de madde kullanımının erken fark edilmesi ve önleminin alınması çok önemlidir. Öncelikle ebeveyn iyi ve dikkatli bir gözlemci olmalıdır, özellikle de gencin hayatını oluşturan küçük detaylarda. Genel işaretler, dış görünüşü, arkadaşları veya fiziksel sağlığındaki belirgin değişiklikler soruna işaret ediyor olabilir. Bunun haricinde madde kullanan genç daha fazla para harcamaya başlar ki madde bağımlılığının daha ilerlemiş hallerinde ailesinden ve/veya arkadaşlarından para, satmak için eşya vs. çalma durumları dahi görülebilir. Ebeveynler çocuklarına bu konu hakkında yaklaşırken yargılayıcı ve katı olmamalı, tam tersi çocukla iletişim kurmalı ve madde kullanımı problemini çözmek konusunda onu destekleyeceğini hissettirmelidir. Ebeveynler kendilerini suçlayıp panik olmamalı, bunun bir hastalık ve öncelikle fiziksel olduğunu kabul edip soğukkanlılıkla yardım yolları aramalıdır. Aynı zamanda şunu unutmayın ki bağımlılık tedavisinde en önemli unsur kişinin bunu istemesi ve kendini hazır hissetmesidir. Zorlama ve tehdit geçici olarak işe yarar gibi görünse de ilerde bu davranışın tekrarlamasına yol açabilir. O yüzden de çocukla iletişim, yargısız yaklaşım ve empati çok önemlidir. 

Aşağıdaki liste çocuğunuzun hayatını gözlemlerken size yardımcı olacaktır:

• Madde ve madde kullanımı teçhizatıyla ilgili fiziksel kanıt
• Davranış problemleri ve okulda zayıf notlar
• Duygusal uzaklaşma, kabuğuna çekilme, depresyon veya yorgunluk
• Arkadaşlıklarda değişim veya yaşıtlardan aşırı etkilenme
• Düşmanca tavırlar, alınganlık veya ev içindeki ilişkilere katılım düzeyinde değişiklik
• Okul sonrası ve haftasonu bulunduğu yerler hakkında yalan söyleme ve kaçamak yapmada artış
• Kişisel görünümüne ilgisinin düşmesi
• Kan çanağı gözler, gözaltı morlukları, akan burun, sık sık boğaz ağrısı, hızlı kilo kaybı gibi  fiziksel değişiklikler
• Ruh halinde, yeme içme ve uyuma alışkanlıklarında değişiklikler
• Dalgınlık ve hafıza problemleri

Ne tür tedaviler işe yarar?

Öncelikle gencin bağımlılık seviyesi önemlidir. Araştırmalar Aile Terapisinin madde kullanımı ve bağımlılığını önleme ve tedavi etmede çok etkili olduğunu kanıtlamıştır. Vasıflı bir Evlilik ve Aile Terapisti gencin madde kullanımı problemini değerlendirip en uygun tedaviye yönlendirecektir. Eğer madde kısa bir süredir kullanılıyorsa kişiyi madde kullanımına iten faktörler belirlenecek, problem çözme becerileri geliştirilecek ve ailenin de desteğiyle önleme yolları aranacaktır. Eğer bağımlılık gelişmişse tedaviye hemen başlanmalıdır. Ayakta ya da yatarak tedavi yardımcı olacaktır.

Tedavi ile birlikte yürütülecek olan aile terapisi seansları aile içindeki iletişime odaklanıp kişilerin çatışmalarının kaynaklarını araştırıp, problem çözme becerilerini ve olaylarla başa çıkma yeteneklerini geliştirecektir.

Çocuğuma madde bağımlılığından korunması için nasıl yardım edebilirim?

Ebeveynlerin, çocuklarının gelişimini bebeklikten başlayarak gençlik yılları boyunca da etkileyebilecek bir güçleri olduğunun farkında olmaları gerekir. Gençlik çağı aile hayatında yeni ve önemli bir evredir. Adaptasyon sürecinde bazı problemler yaşansa da farkındalık ve iyi iletişim işleri kolaylaştıracaktır. Genç, yetişkinliğe adım atmakta, kendini sorgulamakta, kimliğini bulmaya çalışmakta ve kendinin daha farkında olduğu bir döneme girmektedir. Öngörülen değişiklikler yalnızca gence ait değildir. Ebeveynlerin de gençle ilişkilerini değiştirmeye, bazı yeniliklere adapte olmaya ihtiyaçları vardır. Aile fertlerinin birbirlerini desteklemeleri, olumlu olumsuz tüm şartlarda beraber olacaklarını belirtmeleri ve sevgilerini birbirlerine ifade etmeleri çok önemlidir. Yaşam döngüsünün bu evresindeki mücadeleler konusunda, özellikle de madde denenmesi ve kullanımı ile ilgili olanlar konusunda ebeveynlerin çocuklarının hayatında aktif bir rol alması gerekmektedir. Kendilerinin de zamanında madde ile ilgili sorunları olmuş olsa bile ebeveynler çocuklarına bu konuda açık konuşmaktan çekinmemelidir. Bu konuyu çocuğumla konuşursam uyuşturucu kavramını aklına sokarım endişesi doğru değildir, tam tersi konuşulmadıkça bu konu çocukta daha fazla merak uyandıracak ve bilgisizliği yüzünden de anlık yanlış kararlar verme riski artacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken konu ebeveynin kendisinin madde bağımlılığı konusunda yeterli bilgiye önceden sahip olması gerektiğidir ki bunu çocuğuyla paylaşırken inandırıcı olsun.

Ebeveynler, sigara, uyuşturucu ve alkol hakkında çocuklarına karşı sınırları çok iyi ve açık çizmelidir. Aynı zamanda çocuklarına iyi birer rol modelleri olmalıdır; çocuklarında görmek istemedikleri davranışları kendileri yapıp sonra da yasak koymak inandırıcılıklarını azaltacaktır. Çocuklar ve gençlerin, ebeveynlerin koyduğu kural ve beklentilerin, ebeveynlerin onlara duyduğu sevgi ve iyiliklerini düşünmelerinden kaynaklandığını anlamaları önemlidir bunun için de iyi bir iletişim şarttır.

Ebeveynler ayrıca gencin arkadaşları ve sosyal aktiviteleriyle aktif olarak ilgilenmelidir; ne yapıyor, nerede, ne zaman gibi. Gençlerle kaliteli zaman geçirmek ve iyi örnek oluşturmak gereklidir. Aynı zamanda onların arkadaşlarını ve arkadaşlarının ailelerini tanımak da çok önemlidir. Uyuşturucu bağımlılığı gibi problemler gencin hayatında zaten varsa bile ebeveynlerin ve ailelerin, gencin davranışı üzerinde olumlu etkileri olabilir.

Bu konuda Uzman Aile Terapisti nasıl yardım eder?

Madde bağımlılığı problemiyle gelen genç ve ailesinden öncelikle beraber veya ayrı seanslar şeklinde aile bireyleri ve madde kullanımı/bağımlılığı süreci hakkında detaylı bilgi alınır. Gencin madde kullanımı ya da bağımlılık seviyesinin belirlenmesi önemlidir çünkü buna dayanarak tedavi farklı şekillerde yürütülür. Eğer bağımlılık çok ilerlemişse genç dışarıdan bir de rehabilitasyon programına yönlendirilir ve bu aile terapisiyle beraber sürdürülür ki maksimum sonuçlar alınsın, genç bir daha bağımlılığına dönmesin. Eğer madde kısa bir suredir kullanılıyorsa kişiyi madde kullanımına iten sebepler belirlenecek, problem çözme becerileri geliştirilecek ve ailenin de desteğiyle önleme yolları aranacaktır. Daha başında olan bir bağımlılık sürecini önlemek herkes için çok önemlidir.

Madde bağımlılığı teşhisiyle terapiye getirilen genç eğer zorla geldiğini düşünüyor, maddeyi bırakmak istemiyor ya da kendini henüz hazır hissetmiyorsa, kişinin gerekli motivasyonu kazanması için gerekenler yapılır, gelecekte olması olası senaryolar tartışılır ve direncinin sebepleri öğrenilir. Bir kişiye zorla madde bağımlılığını bıraktırmak mümkün değildir. Kişi önce kendisi istemeli ve kendisini hazır hissetmelidir. Ancak bundan sonra kendisini bekleyen zorlu süreçte ona rehber olacak terapist ve destek olacak ailesi tedavi açısından devreye girer.

Madde bağımlılığı tedavisinde aile terapisi çok önemli bir rol oynamaktadır çünkü madde bağımlılığı konusu kökeninde birçok faktörü de içermektedir; bunu sadece fiziksel bir bağımlılık olarak görmemek lazımdır. Aile içi çatışmalar, iletişimsizlik, zayıf problem çözme ve uzlaşma becerileri, depresyon, yaşanmış travmalar, düşük özgüven, kayıplar, kaçış vs. hepsi madde kullanımına yönelten veya kullanımı devam ettiren faktörlerdendir. Bununla beraber madde bağımlılığı tedavisinde ailenin bilgilenmesi, anlayışı ve desteği de iyi sonuçlar almak için çok önemlidir.

Tedaviyle paralel giden terapi seansları ayrıca madde kullanımını bırakmış kişinin bunu devam ettirebilmesi için de çok önemlidir çünkü madde kullanımına sebep olan etkenler tespit edilmedikçe, çözülmedikçe, kişi bunlarla başa çıkma yollarını bulmadıkça ve problem çözme becerisi gelişmedikçe, kişinin madde kullanımına ve bunun sonucunda da madde bağımlılığına geri dönmesi kaçınılmazdır, şimdi ya da gelecekte bir gün.